Bursa Müzeleri – Tekstil Sanayi Müzesi
Türkiye’nin ilk ve Avrupanın en büyük yünlü dokuma fabrikalarından olan Merinos Bursa’da kuruluyor. (28 Kasım 1935)
Türkiye, Cumhuriyetin ilk yıllarında emek yoğun tekniklerle gerçekleştirilen sanayi kollarına el atmıştı. O dönemde, özel sektör sermaye ve teknoloji açısından hiç yeterli değildi. Kamu eliyle söz konusu sanayi sektörleri oluşturuluyordu. Pamuk ve yünlü dokuma sektörleri Sümerbank’ın öncelikleri oldu. Fabrika için Bursa’nın tercih edilme nedenlerinin başında; koyun yetiştiriciliği, bu tür üretimler için ideal olan doğası ve doğal kaynak suları geliyordu.
Başvekil İsmet İnönü’nün 28 Kasım 1935 tarihinde temelini attığı “Sümerbank Merinos Yünlü Sanayi Müessesesi”, üç buçuk milyona mal olmuş ve Türk müteahhit Nuri Demirağ tarafından inşa edilmişti. Merinos için planlama yapanlar, hammaddeden son üretime kadar bir dizi aşamayı hayata geçirmek için büyük çaba harcamıştı. Tüm gayretler büyük bir hayali gerçekleştirmek içindi. Bu hayal, Bursa’da 72 bin metrekare alanda kurulu, Balkanlar ve Ortadoğu’nun en büyük iplik fabrikasını kurmaktı.
Merinos’un İsim Babası Atatürk’tür
Pek çok işletmenin olduğu gibi Sümerbank’ın Bursa’da kurmayı planladığı Sümerbank Merinos Yünlü Sanayi Müessesesinin isim babası da Mustafa Kemal’dir. Atatürk, Celal Bayar’a Merinos ismine nasıl karar verdiğini şöyle açıklar; “Merinos öz Türkçe bir kelimedir ve ince, uzunca yün anlamına gelir. İspanya’ya giden İber Türkleriyle oraya intikal etmiş ve o Türklerle oraya giden koyunlar ve yünleri bu isimle anılmışlardır. Bu nedenle merinos bu fabrika için pek uygun bir isimdir.”
“Tiftik temini için Bursa’dan Çanakkale’ye kadar olan alanı Merinos Bölgesi kabul ettik” Celal Bayar
Başvekil Celal Bayar, açılışta yaptığı konuşmasında; ham madde yani tiftik temini için, Bursa’dan Çanakkale’ye kadar olan alanı, Merinos bölgesi olarak kabul ettiklerini, bu alanda modern usullerle koyun üretimi yapılacağını müjdelemişti.
Atatürk’ün çok sevdiği Bursasına son gezisi ve yaptığı son açılış (2 Şubat 1938)
Atatürk’e, Bursa’ya gelmeden yaklaşık 10 gün önce siroz teşhisi konmuştu. Yorgun ve çok rahatsızdı. Sanayi tesisleriyle ülke kalkınmasının ve muasır medeniyete ulaşmanın eş anlamlı olduğunu bilen Mustafa Kemal, tüm rahatsızlığına rağmen açılışa katılmayı istemişti. 2 Şubat 1938 tarihinde açılışı gerçekleştirilen bu dev kuruluşu, o günün gelenekleri dışında kurdele kesmek yerine, Sümerbank Genel Müdürü N. Esat (Sümer) tarafından sunulan altın anahtarla kapıyı açarak hizmete sokmuştu. Törene, Başbakan Celal Bayar, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya, Bayındırlık Bakanı Ali Çetinkaya, Ekonomi Bakanı Şakir Kesebir, Orgeneral Fahrettin Altay ve Ali Fuat Cebesoy ve bazı milletvekilleri ile Bursalılar katıldı.
Cumhurbaşkanı Atatürk, Sümerbank Genel Müdürü Nurullah Esat Sümer tarafından kendisine sunulan fabrikanın altın anahtarını aldıktan sonra, fabrika içerisinde incelemelerde bulunmuş ve ardından onur defterinin ilk sayfalarına duygularını şöyle yazmıştı;
“Sümerbank Merinos Fabrikası, çok kıymetli bir eser olarak millî sevinci artıracaktır. Bu eser, yurdun, özellikle Bursa bölgesinin endüstri gelişimine ve büyük millî ihtiyacın giderilmesine yardım edecektir. Eserin başarılmasından Ekonomi Bakanlığı’nı tebrik ederim. Sümerbank direktörlüğüne teşekkür ve fabrikayı gördüğüm gibi yüksek bilgi, tam düzenli idarede, direktörüne başarı temenni ederim.” K. Atatürk
Aynı Gün Atatürk’ün, Kurun Gazetesi Başyazarı Asım Us’a Bursa İzlenimleri Hakkında Demeci:
“Bursa düşman istilâsından kurtulduktan sonra ben buraya gelmiştim. Bana bu memleket halkı büyük gösteriler yaptılar. Bunu olduğu gibi hatırlıyorum. Bugün Bursa ve havalisinin yaptığı gösteriler ilk gördüğümden çok yüksek oldu. Bunun sebebini kendi kendime şöyle izah ediyorum: ilk gelişimdeki gösteriler kendilerini yabancı istilâsından kurtarış içindi, şimdiki gösteriler onların ekonomik hayatta yükselişine ve refahına yarayan endüstri fabrikalarımızın kurulmuş olmasından ileri geliyor. Bundan çok memnun oldum.”
Atatürk’ün Yaptığı Son Vals ve Sarı Zeybek
2 Şubat 1938 akşamı, fabrikanın açılışı şerefine ve Ata’nın onuruna belediye salonunda bir balo düzenlenir. Rahatsızlığına rağmen Mustafa Kemal Atatürk baloya katılır. ‘O gün orada olanlar vals boyunca topuklarının bir kez bile yere değmediğini anlatırlar. …….Atatürk vals çalmaya devam eden orkestrayı aniden durdurup ‘Sarı Zeybek!’ der. Perhizine dikkat ederse dokuz ay daha yaşayacağı söylenen birinin dizlerini yere vura vura Zeybek oynamasını herkes şaşkınlıkla izler.’ (Can Dündar, Sarı Zeybek Belgeseli) Bu Atatürk’ün ölümle olan son dansı ve çok sevdiği Bursa’ya son gelişi olur.
1938 yılında Merinos fabrikası üç vardiyada 1500 kişi çalıştırabilmek için tellak tutar, Bursa kahvelerinde eleman ihtiyacının duyurusunu yaptırırdı.
Merinos fabrikası, açıldığı yıllarda Bursa için çok önemliydi. 1938 yılında Merinos fabrikası yaklaşık bin 500 kişiye istihdam sağlayarak, bir anlamda Türkiye için önemini de vurgulamıştı. Kuruluşundan itibaren, toplam 17 bin 500 kişinin istihdam edildiği Merinos fabrikası, fabrika olmanın ötesinde bir anlamda “iplik ve yünlü dokuma fakültesi” olarak görev yapmıştı.
Merinos Spor Kulübü
Fabrika, her türlü sosyal tesisi kaplayan geniş bir arazi üzerinde yer almaktaydı. Bünyesinde bulunan futbol sahası sayesinde fabrika faaliyete geçer geçmez, Merinos Spor Kulübü kurulmuş ve ülkenin önemli spor kuruluşlarından birisi haline gelmişti. Futbol ile başlayan spor faaliyetleri güreş, atletizm, bisiklet, kayak, tenis, yüzme, sutopu, voleybol, hentbol, basketbol gibi sporlarla devam etmişti. Basketbol takımı 1987’de, futbol takımı 1990’da Türkiye ligine yükselmişti.
Merinos fabrikası, Bursa’nın ekonomik, sosyo-kültürel değişiminin ve gelişiminin baş aktörlerindendi.
Fabrikada yer alan iki adet salonda ücretsiz sinema, tiyatro, konser gibi etkinlikler düzenlenmiş, Merinos düğün salonunda binlerce evlilik töreni gerçekleştirilmişti. İşçi yemek salonunda ilk toplu sünnet uygulamaları yapılmış, çalışanların çocukları için Türkiye’nin ilk modern kreşlerinden birisi Merinos’ta hizmete girmişti. Fabrika arsasında kurulan Merinos İlkokulu 50’li, 60’li, 70’li yıllarda Bursa’nın en önemli eğitim kurumlarından birisi olmuştu. Fabrikanın elektrik santrali şehrin elektrik ihtiyacının önemli bir kısmını karşılamıştı. Bursalılar baloyla Sümerbank Merinos’un geniş salonlarında tanışmıştı. Aile doktoru kavramını, tüm personeline ve çoluk-çocuklarına verdiği bedava sağlık hizmetiyle o getirmişti. Lojman, tüketim kooperatifi gibi sosyal hizmetleri o başlatmış, kent halkına futbolu o sevdi
Merinos; Yeni Yüzüyle Kongre ve Kültür Merkezine Dönüştü
Tarihi Merinos Fabrikası, “Merinos Yünlü Sanayi İşletmesi’nin toplam 314 bin 569 metrekarelik arazisi ve üzerinde bulunan taşınmazların eğitim, halka açık kültür, sanat, spor ve rekreasyon amaçlarında kullanılması için kamu yararı göz önüne alınarak”, Özelleştirme Yüksek Kurulu tarafından Bursa Büyükşehir Belediyesine bedelsiz devredildikten sonra 2007 yılında bir kültür merkezine dönüştürüldü ve arazisine yeni bir kongre merkezi inşa edildi. Bu önemli iki yapının meydana getirdiği Atatürk Kongre ve Kültür Merkezi’ni içine alan Merinos Parkı, Bursa’nın önemli bir dinlenme alanı haline geldi.
Türkiye Tekstil Sanayinin Hafızası
2011 yılında Bursa Büyükşehir Belediyesi tarafında Merinos fabrikasının müze ortamında yaşatılması kararı, Merinos’un yeniden yaşamla buluşmasının kapısını araladı. Türkiye Cumhuriyeti’nin tartışmasız “Endüstri Mirasları” arasında yer alan Merinos fabrikasının, müze kimliği kazanması için titiz bir çalışma başlatıldı. Bir kısmı Demirtaş depolarında, bir kısmı Merinos Tesisleri içinde korunan tüm koleksiyon malzemeleri gözden geçirilerek, makine parkı üretim akışına göre sergi alanı düzenlendi. Merinos Fabrikası’nda yıllarca kumaş üretimini sağlayan makine ekipmanı, yüzlerce fotoğraf ve obje canlandı, Merinos Tekstil Sanayi Müzesi’ni oluşturdu.
Merinos; Türkiye’de Açılan İlk Tekstil Sanayi Müzesi
Merinos Kongre merkezi içinde yer alan müze bölümünde; Merinos Koyununu yetiştirip yününü elde etmekten, bu yünün işlemlerden geçip kumaş oluncaya kadarki serüveni tekrar canlandırıldı. Avrupa’da birçok sanayi müzesi örnek alınarak yapılan bu düzenlemelerde Merinos’a ait hiçbir parça göz ardı edilmeden fabrikaya ait her mevcut malzeme sergi düzeninde yerini aldı.
Merinos Tekstil Sanayi Müzesi senaryosu hazırlandıktan sonra mevcutta bulunan malzemelere göre bir kurgu ortaya kondu. Merinos’un teknik özelliklerinin yanı sıra, sosyal yönüyle de müzede sergilenmesi amaçlandı. Merinos fabrikasında çalışmış personellerle de görüşülerek belge ve anılar kayıt altına alındı. Türkiye Tarihi Kentler Birliği kurucu üyesi olan Bursa, endüstri mirasının korunması gerekliliğine dikkat çekerek bu konuda da öncü oldu. Başka konulardaki sanayi tesislerinin de müze yapılması konusunda, bu müze çalışması ile önemli bir örnek ortaya koydu.
Merinos Tekstil Sanayi Müzesi, içerik olarak dört bölümden oluşuyor…
Birinci bölümde; Merinos’un tarihi ve yünün çeşitli safhalarda hangi işlemlerden geçtiği anlatılıyor. Her bölümde, ayrıca koleksiyon değeri olan birçok eşya sergileniyor. Örneğin; Merinos’un açılışında Atatürk’ün fabrikaya girdiği kapının mermer levhası, Merinos’un maketi, müdürlerin fotoğrafları gibi…
İkinci bölümde; yünün iplik haline getirilme işlemleri sergileniyor. Merinos Fabrikası’nda kullanılan yemek takımları, itfaiye bölümü, sinema makinesi ve tabloları gibi birçok farklı detay da bu katta ziyaretçileriyle buluşuyor. İkinci katta yer alan üçüncü bölümde; Merinos’un tam teşekküllü fizik ve kimya laboratuarı yer alıyor. Ayrıca bu bölümde ipliğin kumaş haline gelişi tüm detaylarıyla sergileniyor.
Üst katta Atatürk’e ait bir oda düzenlemesi mevcut. Burada Atatürk’ün Merinos’a geldiği zaman kullandığı eşyalar ve o dönemin eşyaları sergileniyor. Aynı zamanda Merinos’un açılışında kullanılan kürsü ve orijinal anı defterleri de bu bölümde yer alıyor. Üst katın devamında müdürlerin odasını ve içinde o dönemlere ait koleksiyonları görmek mümkün. Dördüncü bölümde ise boyahane ve kumaş paketleme bölümü bulunuyor. Ayrıca dikimhane, Merinos Kumaş Mağazası canlandırması ve çok amaçlı salon da bu bölümde yer alıyor.
Engelli ziyaretçilerin de rahatça gezebileceği müzede Bursa’ya özgün tekstil örnekleri yer alıyor. Müzede özellikle öğrencilerle atölye çalışması yapılabilecek bölümler de bulunuyor. Aynı zamanda üniversite ile birlikte tekstil konusunda çalışmalar yapılarak, mevcut merinos koleksiyonunun bilimsel olarak araştırmacılara sunulması hedefleniyor.
Döneminde “Türkiye’nin yünlü fakültesi” olarak ün yapan Merinos, Türkiye’nin ilk Tekstil Sanayi Müzesi olarak da öğretmeye, endüstri devriminin yaşayan tanıklarıyla tarihe ışık tutmaya devam ediyor.
İNGİLİZCE
Turkey’s first and Europe’s largest Merino wool weaving factories in Bursa, which is being established. (November 28, 1935)
Turkey, the Republic had taken the first years of labor-intensive techniques, hand held in the arms industry. At that time, the private sector was never enough in terms of capital and technology. Industrial sectors that generated the public hands. Cotton and woolen textiles sectors were priorities Sumerbank. Is preferred for the factory of the leading causes of Bursa, sheep farming, which is ideal for this kind of nature and natural spring water coming from production.
The Prime Minister Ismet Inonu, which has been founded on November 28, 1935 “Sümerbank Merino Wool Industry Organization,” have cost three and a half million people and was built by Turkish contractors Nuri Demirag. Those who plan to Merino, a number of raw material stage to final production spent great effort to implement. All efforts have a big dream was to perform. Imagine this, Bursa, built on an area 72 thousand square meters, the Balkans and the Middle East to establish the biggest yarn factory.
His father, Atatürk Merinos’un Name
Bursa plans to set up businesses as well as many Sümerbank Sumerbank Merino Wool Industry Institution in the name of Mustafa Kemal’s father. Ataturk, Celal Bayar decided to name Merino explains, “a pure Turkish word, and fine Merino wool, long wool means. And that the Turks had transferred to Spain in the Iberian Turks who come there to get there by that name anılmışlardır sheep and wool. For this reason, merino is a name well-suited for this factory. ”
“Mohair for the supply of Bursa Merinos in the area that have agreed to the Dardanelles,” Celal Bayar
Celal Bayar, prime minister, the opening of his speech; mohair for the supply of raw material, ie, the area of Bursa to Çanakkale, as the area that they have accepted Merino, heralded in this area be done under modern sheep production.
Atatürk’s last trip to his beloved, and his last opening Bursasına (February 2, 1938)
Ataturk, came to Bursa in about 10 days ago was diagnosed with cirrhosis of the liver. Tired and upset. Development of industrial facilities in the country, and contemporary civilization, Mustafa Kemal, who is synonymous to achieve, despite all the discomforts and wanted to participate in the opening. This giant institution was opened on February 2, 1938, he cut the ribbon of the day except for traditions, instead of the General Manager of Sumerbank N. Esat (Sumerian) launched services offered by the golden key opening the door. The ceremony, Celal Bayar, Prime Minister, Interior Minister Sukru Kaya, Public Works Minister